An Crann Creathach
Populus tremula
Is crann dúchasach, duillsilteach é an crann creathach a fhaightear ar fud na hEorpa agus in Éirinn, cé nach bhfuil sé chomh coitianta ar an oileán seo. Aithnítear é go héasca mar go gcreathann a duilleoga, fiú i ngaoth éadrom. Tá sé ar an t-aon phoibleog atá dúchasach in Éirinn, agus tá gaol gar ag an gcrann creathach leis na saileacha (Salix spp.) freisin. Cuireann an crann creathach meatháin aníos óna chuid rútaí faoi thalamh; mar gheall air seo, is minic a fhásann sé i gclampaí móra. Sa chás seo, bíonn na géinte céanna ag gach crann.
Béarla: Aspen, European Aspen
Réamhrá
Tugtar poibleoga ar na crainn atá sa ngéineas Populus, agus cé go bhfuil iliomad cineálacha poibleog curtha in Éirinn anois, tá an crann creathach ar an t-aon phoibleog dhúchasach in Éirinn. Fásann an phoibleog dhubh (Populus nigra) go fiáin in Éirinn ach tá éiginnteacht ann faoina stádas mar chrann dúchasach.[1]
Is mar go mbíonn na duilleoga ag creathadh agus ag siosarnach, fiú nuair nach bhfuil san aer ach puth gaoithe, a thugtar an crann creathach air. Is speiceas téisclime é an crann creathach agus bhí sé ar cheann de na chéad chrainn a tháinig go hÉireann tar éis na hoighearaoise. Ceaptar go raibh an crann in Éirinn 13,000 bliain ó shin,[2] agus bhí an crann creathach ag fás i gConamara timpeall 10,000 bliain ó shin,[3] in éineacht le crainn téisclime eile, amhail na beitheanna (Betula spp.), an fhearnóg (Alnus glutinosa), agus na saileacha (Salix spp.).
Fásann an crann creathach in áiteanna le haeráid mheasartha agus i réigiúin bhóireacha. Chuige sin, is é an dara crann is fairsinge ar domhan—an péine Albanach (Pinus sylvestris) an ceann is fairsinge—agus feictear é ó Leithinis na hIbéire soir chomh fada le Leithinis Kamchatka, agus ó thuaidh chomh fada leis an gCiorcal Artach.[4]
Tá an crann creathach fairsing in Éirinn freisin, cé is moite de phortaigh an iarthair agus lár na tíre,[5] ach ní fhéadfaí a rá go bhfuil sé líonmhar in Éirinn. Is i Meiriceá Thuaidh atá gaol gar leis, Populus tremuloides, crann ar an dtugtar ‘aspen’ i mBéarla air freisin.
Coirt agus Duilleoga an Chrainn
Is dath liath a bhíonn ar choirt an chrainn chreathaigh.[6] Bíonn an choirt ar chrainn atá níos sine scoilteach agus clúdaithe le póireanna muileatacha ar a dtugtar lionsacháin. Cuidíonn siad seo leis an gcrann gáis a mhalartú leis an aer.
Bíonn na bachlóga neamhchlúmhach agus ní bhíonn ribí gruaige ar ghéaga an chrainn ach an oiread. Bíonn duilleoga móra ubhacha nó ciorclacha—ach uaireanta bíonn cruth triantánach ar na duilleoga a bhíonn ar na meatháin óga. Bíonn imill fhiaclacha ar na duilleoga agus bíonn bior ar bharr na duilleoige. Bíonn féitheacha na duilleoige an-fheiceálach mar gheall go mbíonn dath níos gile orthu ná an chuid eile den duilleog.
Bíonn gais na duilleoige fada, leacaithe, agus solúbtha in aice leis an lann duille. Is í seo an chúis mheicniúil go gcreathann na duilleoga chomh héasca sa ngaoth.[7] Is iomaí dath a bhíonn ar dhuilleoga an chrainn. Bíonn dath corcra agus donn ar na duilleoga óga nuair a osclaíonn siad san Earrach, athraíonn siad go dath glas sa samhradh, agus tagann dath buí orthu sula dtiteann siad sa bhfómhar.
Iomadú an Chrainn Chreathaigh
Cosúil leis na saileacha atá sa bhfine céanna leo, tá na poibleoga go léir dé-éiciach—bíonn bláthanna fireanna agus baineanna ar chrainn dhifriúla.[8] Tagann na caitíní ar na crainn san Earrach, sula n-osclaíonn na duilleoga.
Is dath deargdhonn a bhíonn ar na caitíní fireanna—tagann dath buí an phailin orthu níos déanaí sa séasúr. Is dath glas a bhíonn ar na caitíní baineanna, agus, amhail saileacha, forbraítear síolta clúmhacha orthu tar éis dóibh pailniú. Bíonn siad in ann aistear fada a dhéanamh sa ngaoth sula dtiteann siad go talamh. Ní mhaireann na síolta i bhfad ar an talamh, agus bíonn créafóg lom, thais ag teastáil uathu le péacadh.[2]
Scaipeann an crann creathach go tréan lena chuid meathán. Is iad sin na crainn óga a fhásann aníos ó riosóim (nó fréamhacha faoi thalamh) an bhunchrainn. Ní mhaireann na crainn aonaracha i bhfad (idir 50-100 bliain), ach d’fhéadfadh go mbeadh aois mhór—na mílte bliain—ag clampaí crainn chreathacha.[4, 8] Is furasta don chrann seilbh a ghlacadh ar phíosa talún leis an iompar ionrach seo. Mar go bhfuil an comhdhéanamh géiniteach céanna ag na meatháin seo go léir, breathnaítear ar chlampa crainn creathacha mar aon orgánach amháin. Tá sé éasca, freisin, ag an gcrann creathach iomadú ag úsáid gearrthóga ón gcrann.
Gnáthóga an Chrainn Chreathaigh
Léiríonn fairsinge an chrainn go bhfuil sé in ann raon éagsúil coinníollacha créafóige agus aeráide a sheasamh. Faightear an crann i gcoillte, agus ar thalamh atá draenáilte go maith, in aice le haibhneacha. Cosúil le go leor plandaí téisclime eile, éiríonn go maith leis i solas oscailte na gréine.
Fásann an crann creathach in áiteanna fliucha freisin, ach bíonn solas ag teastáil uaidh le go bhfásfaidh sé go maith (cosúil le go leor crainn téisclime eile).[4] Cuireann an crann creathach go mór le bithéagsúlacht a cheantar dúchais mar gur mór an méid plandaí, feithidí, fungais, léicin, agus éanacha a bhíonn ag brath air le maireachtáil. Go deimhin, bíonn níos mó speiceas óstacha ag brath ar an gcrann seo ná aon crann Bóireach eile.[4]
Traidisiúin an Chrainn
Seans nach bhfuil mórán béaloidis faoin gcrann creathach in Éirinn anois mar nach bhfuil sé fairsing anois, agus níor baineadh mórán úsáide as an gcrann. Thugtaí duilliúr an chrainn do bheostoc, agus aimsíodh coire mhór atá déanta as adhmad an chrainn i gContae Mhuineacháin in 1933. Tá sé anois in Ard-Mhúsaem na hÉireann.[9] Ceaptar gur sa gCré-umhaois Luath a rinneadh é.[2]
Tá adhmad an chrainn chreathaigh éadrom, neamhdhlúth, agus saor, agus maireann sé i bhfad. Déantar laíon do pháipéar as sa gCríoch Lochlann agus i Meiriceá Thuaidh. Déantar páipéar ar ardchaighdeán as an gcrann creathach mar nach bhfuil mórán lignine ann.[8] Éiríonn páipéar briosc agus tagann dath buí air má bhíonn an iomarca lignine ann.[10]
Déantar cipíní solais, fioghual ar ardchaighdeán, agus bithmhais le dó (mar go bhfásann sé go tapa) as an gcrann creathach freisin. Cuirtear mar chrios foscaidh é agus chun foraoisiú a dhéanamh ar thalamh lom mar gur crann téisclime é.[4]
Astaíonn an crann creathach leibhéal suntasach de isipréin, BVOC a cheaptar go n-imríonn tionchar ar an atmaisféar. Níl tuiscint iomlán ag eolaithe ar an idirchaidreamh idir na ceimicí seo agus an aeráid, ná na himpleachtaí atá acu ar an athrú aeráide de dhéantús an duine,[11] cé go moltar gan crainn a astaíonn leibhéil ard isipréin a chur i gceantair uirbeacha.[12]
Logainmeacha agus an Crann Creathach
Ní léir gur fhág an crann lorg ar logainmneacha na hÉireann ach an oiread, seachas an Crann Criothach, i gContae Uíbh Fhailí. Tá Crathaigh i gContae Dhún na gGall, ach deirtear gur ainm áitiúil é seo do phortach, seachas crann, a bhíonn ag crith.[13]
Tagairtí
1. Keary, K., et al., Assessment of genetic variation in black poplar in Ireland using microsatellites. Irish Forestry, 2005.
2. Nelson, E.C. and W. Walsh, Trees of Ireland: Native and Naturalized. 1993: Lilliput Press.
3. Teunissen, D. and H. Teunissen-van Oorschot, The history of the vegetation in SW Connemara (Ireland). Acta botanica neerlandica, 1980. 29(4): p. 285-306.
4. Caudullo, G. and D. de Rigo, Populus tremula in Europe: distribution, habitat, usage and threats, in European Atlas of Forest Tree Species, J. San-Miguel-Ayanz, et al., Editors. 2016. p. 138-139.
5. Stroh, P.A., et al., Plant atlas 2020: mapping changes in the distribution of the British and Irish flora. 2023: Princeton University Press.
6. Russell, T., The Illustrated Encyclopedia of Trees of Britain & Europe. 2005: Lorenz Books.
7. Rose, F., The wild flower key: how to identify wild flowers, trees and shrubs in Britain and Ireland. 2006: Frederick Warne.
8. Milner, J.E., Trees of Britain and Ireland: History, Folklore, Products and Ecology. 2011: Natural History Museum.
9. Mc Loughlin, J., Trees and woodland names in Irish placenames. In. Irish Forestry, 2016. 73: p. 239-257.
10. Małachowska, E., et al., Influence of lignin content in cellulose pulp on paper durability. Scientific Reports, 2020. 10(1): p. 19998.
11. Laothawornkitkul, J., et al., Biogenic volatile organic compounds in the Earth system. New Phytologist, 2009. 183(1): p. 27-51.
12. Calfapietra, C., et al., Role of Biogenic Volatile Organic Compounds (BVOC) emitted by urban trees on ozone concentration in cities: A review. Environmental Pollution, 2013. 183: p. 71-80.
13. Joyce, P.W., Irish Names of Places. 1913, Baile Átha Cliath: Phoenix Publishing Ltd.
Tuilleadh Íomhánna
