An Ghiolcach Shléibhe
Cytisus scoparius
Is sceach bheag, dhuillsilteach í an ghiolcach shléibhe atá cosúil leis an aiteann, sceach eile atá sa gclann plandaí céanna léi, seachas nach mbíonn duilleoga deilgneacha ar an ngiolcach shléibhe. Bíonn bláthanna órbhuí uirthi sa samhradh. Bhaintí úsáid as an bplanda fadó in Éirinn le cóireáil a chur ar go leor breoiteachtaí éagsúla. D’úsáidtí na géaga chun scuaba a dhéanamh freisin, agus is uaidh seo a fuair sé an t-ainm Béarla, broom.
Béarla: Broom; Scotch Broom
Cur Síos ar an bPlanda
Is sceach ingearach, dhuillsilteach í an ghiolcach shléibhe atá le feiceáil ag fás ar fud na hÉireann, seachas i lár na tíre.[1] Tá cosúlachtaí idir í agus an t-aiteann (Ulex spp.), ach ní planda deilgneach í, mar a bhíonn an t-aiteann. Bíonn na géaga fada, glas, agus eiteach. Is duilleoga trídhuilleacha, le duillíní lansacha, a bhíonn ar an bplanda.[2]
Is dath órbhuí a bhíonn ar na bláthanna, a bhíonn ar ghas 1 cm ar fhad. Bíonn na síolta istigh i bhfaighneoga clúmhacha dubha.[2] Pléascann an fhaighneog nuair a bhíonn sí aibí agus caitear na síolta amach as. Tarlaíonn an rud céanna le síolta an aitinn. Fásann an ghiolcach shléibhe ar chréafóg thirim, aigéadach. Cé go bhfuil sléibhe mar ainm uirthi, ní fhásann an ghiolcach shléibhe i suíomhanna a bhíonn mórán níos airde ná 250 m.[3]
Cytisus scoparius fosp. maritimus
Tá fospeiceas, Cytisus scoparius fosp. maritimus ann a bhíonn cuma shínte air, agus a fhásann ar ailltreacha in iardheisceart na Breataine. In Éirinn, tá sé feicthe i gContae Chiarraí agus anseo agus ansiúd ar chósta oirthear na tíre.[1]
Planda Ionrach
Cosúil leis an aiteann, is planda ionrach í an ghiolcach shléibhe i dtíortha eile, go háirithe an Astráil agus an Nua-Shéalainn. Glacann siad seilbh ar dhrochthalamh sna tíortha sin mar gur féidir leo nítrigin ón aer a fhosú sna fréamhacha, tréithe a thugann buntáiste iomaíoch dóibh i gcomparáid le plandaí dúchasacha na dtíortha sin.[4]
An Ghiolcach Shléibhe sa bPobal
Úsáid an Phlanda
Cosúil leis an aiteann gallda (Ulex europaeus), chuirtí an ghiolcach shléibhe sa mBreatain mar bheathú do bheostoc—do chaora sa gcás seo.[5]
Ciallaíonn scoparius scuab agus d’úsáidtí géaga na giolcaí sléibhe chun urláir a scuabadh. Is uaidh seo a fhaigheann sé an t-ainm Béarla, broom.[6]
Tá go leor plandaí eile sa treabh céanna, Genisteae, leis an ngiolcach shléibhe, ag fás ar fud na hEorpa. Ina measc tá na beallaí Spáinneacha (Spartium junceum), agus na beallaí Portaingéalacha (Cytisus striatus). Cuirtear iad seo mar phlandaí ornáide i ngairdíní agus i bpáirceanna ar fud na hÉireann.
Leigheas an Phlanda
Cosúil leis an aiteann, is iomaí leigheas a cheaptaí a bhí sa ngiolcach shléibhe. De réir an tseanchais, bhí leigheas inti do chasacht, at (uisce bruite na nduilleog a ól), fuil sróna (tae an phlanda a ól), na duáin, scoilteacha (uisce feochta na nduilleog a chuimilt ar an gcorp), slaghdán, tinnis duáin agus ae (an fréamh a úsáid), pian sa mbolg, íorpais (in éineacht le caisearbhán (Taraxacum spp.) agus an t-aiteal (Juniperus communis)), agus tinneas cinn.[7]
Leigheas eile do na duáin ab ea an fhraochóg (Vaccinium myrtillus), an cogal (Agrostemma githago), agus an giolcach shléibhe a bhruith le salann agus siúcra. D’óltaí an deoch chuile mhaidin ar feadh 9 lá i ndiaidh a chéile.[8] Amhail an t-aiteann, thugtaí an ghiolcach shléibhe d’ainmhithe freisin le péisteanna agus galracha eile a leigheas.[7]
Planta genista
Thugtaí an t-ainm Laidine planta genista ar an ngiolcach shléibhe ar Mhór-roinn na hEorpa, agus is é a bhí mar shuaitheantas araltais ag clann ríoga in Anjou na Fraince sna Meánaoiseanna. Is mar gheall ar sin a shocraigh siad Plantagenet a thabhairt orthu féin, agus bhí siad i gceannas ar Shasana, agus cuid d’Éireann, ó 1154 go 1485.
Tagairtí
1. Stroh, P.A., et al., Plant atlas 2020: mapping changes in the distribution of the British and Irish flora. 2023: Princeton University Press.
2. Rose, F., The wild flower key: how to identify wild flowers, trees and shrubs in Britain and Ireland. 2006: Frederick Warne.
3. Uí Chonchubhair, M., Flóra Chorca Dhuibhne: Aspects of the flora of Corca Dhuibhne. 1998: Oidhreacht Corca Dhuibhne.
4. Fogarty, G. and J.M. Facelli, Growth and competition of Cytisus scoparius, an invasive shrub, and Australian native shrubs. Plant Ecology, 1999. 144(1): p. 27-35.
5. Rymer, L., Ethnobotany and Native Distribution of Gorse (Ulex europaeus L.) in Britain. Environmental Conservation, 1979. 6(3): p. 211-213.
6. Nedelcheva, A.M., Y. Dogan, and P.M. Guarrera, Plants traditionally used to make brooms in several European countries. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 2007. 3: p. 1-11.
7. Bhreathnach, Ú., An introduction to the National Folklore Collection and Meitheal Dúchas. ie. 2019.
8. Williams, N., Díolaim Luibheanna. 1993, Sáirséal-Ó Marcaigh: Baile Átha Cliath.
Tuilleadh Íomhánna
