Na Beathnuanna
Tugtar beathnuanna ar na plandaí atá sa ngéineas Hypericum. Tá 8 speiceas dúchasach in Éirinn agus tá 3 speiceas neamhdhúchasach anseo freisin. Is sceacha agus plandaí luibheacha iad na beathnuanna, agus aithnítear iad mar go mbíonn bláthanna tarraingteacha buí acu go léir. Tá cáil ar lus na Maighdine Muire (Hypericum perforatum) sa luibhliacht ón gcianaimsir, agus úsáidtear é inniu chun dúlagar a bhainistiú. Tugtar luibh Eoin Baiste ar an mbeathnua seo freisin mar gur iondúil go mbíonn siad faoi bhláth Oíche Shin Seáin (23 Meitheamh), an dáta céanna le Féile Naomh Eoin. Bhaintí úsáid as an meas torc allta (Hypericum androsaemum), sceach dhúchasach, mar luibh leighis freisin. Is ón bhFraincis (tout–saine, a chiallaíonn leigheas ar gach rud) a thagann ainm Béarla an phlanda, tutsan, a léiríonn úsáid an phlanda mar chógas leighis.
An Géineas Hypericum
De réir an taifid is déanaí, tá 6 ghéineas agus 570 speiceas de phlandaí sa bhfine Hypericaceae.[1] Tugtar fine Eoin Baiste air mar gur ann atá an géineas Hypericum, nó géineas na mbeathnuanna. Tá 490 speiceas sa ngéineas seo, agus tá timpeall 11 speiceas ag fás in Éirinn. Astu seo, tá 8 gcinn acu dúchasach.
Is plandaí ilghnéitheacha iad na beathnuanna agus tá idir sceacha, bliantóga, agus ilbhliantóga ina measc. Tá trí sceach sa ngéineas Hypericum a fhásann go fairsing in Éirinn—an meas torc allta (Hypericum androsaemum), lus buí Mhanannáin (Hypericum calycinum), agus an beathnua bréan (Hypericum hircinum).
Is furasta na plandaí sa ngéineas Hypericum go léir a aithint mar go mbíonn dath buí ar bhláthanna suntasacha na bplandaí seo ar fad. Bíonn cúig pheiteal ar na bláthanna. Tugtar luibh Eoin Baiste ar an mbeathnua freisin mar gur iondúil go mbíonn siad faoi bhláth Oíche Shin Seáin (23 Meitheamh), an dáta céanna le Féile Naomh Eoin. Deirtear freisin gur siombail iad na spotaí dearga, a bhíonn ar pheitil chuid de na beathnuanna, den fhuil a shil Eoin Baiste nuair a dícheannaíodh é.[2]
Lus na Maighdine Muire
Is dóigh gurb é lus na Maighdine Muire (Hypericum perforatum) an beathnua is aitheanta dóibh ar fad. Is ilbhliantóg choitianta in Éirinn é. Tagann bláth buí air sa samhradh, agus fásann sé i móinéir agus ar chiumhaiseanna bóthair, go hiondúil ar chréafóg thirim, alcaileach.[3] Tá tagairt do Mhuire ar ainmneacha an phlanda in Albain agus sa mBreatain Bheag freisin.[2]
Tugtar lus Cholm Cille ar an bplanda seo in Éirinn (agus san Albain), freisin, agus tá allas Mhuire air chomh maith.[4] Is cosúil go raibh an-chion ag Colm Cille ar Eoin Baiste, agus thugadh sé leis píosa de lus na Maighdine Mhuire agus é ag dul thart. Más fíor sin, bhí nasc cheana fhéin idir an planda agus Eoin Baiste sa 6ú haois, tráth a raibh Naomh Colm Cille beo.[2]
Bhaintí úsáid as lus na Maighdine Muire sa luibhliacht ón gcianaimsir. Tá clú ar an mbeathnua sin mar chógas leighis ó aimsir na nGréagach. Bhaintí úsáid as mar leigheas ar an ngalar dubhach, i measc tinnis eile. Léiríonn taighde go bhfuil lus na Maighdine Muire níos éifeachtaí ná placebo chun dúlagar a bhainistiú, agus go bhféadfaí é a úsáid chun cóireáil a chur ar dhaoine a bhfuil dúlagar éadrom nó measartha orthu. Ach tá sé soiléir freisin go bhféadfadh idirghníomhú contúirteach a bheith ag an mbeathnua sin le cógais éagsúla eile.[5]
An Beathnua Gaelach
Tá planda beag eile sa bhfine, an beathnua gaelach (Hypericum canadense), nach bhfásann in Éirinn ach ar shuíomh amháin in aice le Loch Measca agus ceann eile sa nGleann Garbh i gContae Chorcaigh.[6] Níl sé le fáil in aon áit eile san Eoraip, seachas san Ísiltír. Is í Meiriceá Thuaidh ceantar dúchais an phlanda, agus ceaptar gur thug éan imirceach an planda go hÉireann.
Ardaíonn sé sin ceisteanna faoi céard é planda dúchasach agus céard é ceann neamhdhúchasach.[7] Bíodh sé dúchasach nó ionrach, tá an beathnua gaelach, in éineacht le 67 speiceas eile, anois faoi chosaint reachtaíochta ag an Ordú um Flóra (Cosaint) 2022.
Na Sceacha na ngéineas Hypericum
Is sceach íseal dhuillsilteach é an meas torc allta (Hypericum androsaemum) atá coitianta ar fud na hÉireann. Fásann sé in áiteanna atá tais agus i scáth, agus is minic é a fheiceáil ar thaobh an bhóthair. Is codanna suntasacha den phlanda iad na duilleoga móra, na bláthanna buí agus na caora dearga. Is ón bhFraincis (tout–saine, a chiallaíonn leigheas ar gach rud) a thagann ainm Béarla an phlanda, tutsan, léiriú ar úsáid an phlanda mar chógas leighis.
Tugtar an beathnua bréan (Hypericum hircinum) ar sceach eile sa ngéineas Hypericum, mar go mbíonn droch-bholadh ó na duilleoga brúite. Tá an sceach seo cosúil leis an meas torc allta, seachas go mbíonn trasghearradh cearnógach ag na géaga. Ní planda dúchasach é, cé go bhfuil sé ag fás anseo agus ansiúd in Éirinn.[3]
Is sceach bheag shíorghlas í lus buí Mhanannáin (Hypericum calycinum) a bhfuil oirdheisceart na hEorpa mar cheantar dhúchais aici. Tá sí sa bhfine céanna le luibheanna Eoin Baiste, plandaí a úsáideadh le fada mar chógas leighis do bhreoiteachtaí éagsúla. Is léir go bhfuil an chumhacht chéanna ag an bplanda seo, de réir an taighde is déanaí. Fástar lus buí Mhanannáin mar sceach ornáideach mar gheall ar na bláthanna móra órbhuí a thagann air sa samhradh.
Tagairtí
1. Christenhusz, M.J. and J.W. Byng, The number of known plants species in the world and its annual increase. Phytotaxa, 2016. 261(3): p. 201–217-201–217.
2. Vickery, A.R., Traditional Uses and Folklore of Hypericum in the British Isles. Economic Botany, 1981. 35(3): p. 289-295.
3. Stroh, P.A., et al., Plant atlas 2020: mapping changes in the distribution of the British and Irish flora. 2023: Princeton University Press.
4. Cameron, J., The Gaelic Names of Plants: (Scottish, Irish and Manx). 1883, Dún Éireann, Londain: William Blackwood and Sons.
5. Canenguez Benitez, J.S., et al., Advantages and disadvantages of using St. John’s wort as a treatment for depression. Cureus, 2022. 14(9): p. 29468.
6. Webb, D. and G. Halliday, The distribution, habitat and status of Hypericum canadense L. in Ireland. Watsoma, 1973. 9: p. 333-344.
7. Webb, D.A., What are the criteria for presuming native status? Watsonia, 1985. 15(3): p. 231-236.
